نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 استادیار جامعه شناسی، گروه پژوهشی جامعه شناسی، پژوهشکدة گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد

2 دانش آموختۀ دکتری جامعه شناسی، پژوهشگر گروه پژوهشی جامعه شناسی، پژوهشکدة گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد

چکیده

با شیوع کووید-19 در اواخر سال 1398، برای جلوگیری از شیوع بیماری، اماکن مقدس و مناسک جمعی در اکثر نقاط دنیا، و نیز ایران، برای مدتی نامعلوم تعطیل شد. از جمله مقاصد زیارتی همچون مشهد که از محبوب‌ترین زیارتگاه‌های ایرانیان بودند دسترس‌ناپذیر شدند. این وضعیت تجربه‌ای را برای زائران ایرانی ایجاد کرد که پیش‌تر در حافظۀ جمعی و دین زیستۀ ایرانیان معاصر بی‌سابقه بود. این شرایط، مرزهای امر قدسی و عرفی، و محدودۀ عاملیت امر قدسی و عرفی را به‌شدت مسئله‌مند کرد. با توجه به اینکه چنین رخداد و تجربه‌ای در مطالعات جامعه‌شناسی دین در ایران تا کنون مورد بررسی قرار نگرفته، در پژوهش حاضر، ضمن تحلیل 14 مصاحبۀ نیمه‌ساخت‌یافته، تجربۀ زائران مستمر از امر قدسیِ تجسدیافته در مکان مقدس در زمانی واکاوی شد که مکان مقدس به دلیل شیوع بلای طبیعی تهدیدکنندۀ بقا به مدت نامعلومی رسماً از دسترس خارج شده بود. در این پژوهش سه موضع متفاوت در برابر تعطیلی حرم در بین مشارکت‌کنندگان شناسایی شد: موافقان، مخالفان، و مخالفان محافظه‌کار. بررسی تجربۀ عاطفی مشارکت‌کنندگان حاکی است آنها عواطف متناقضی را تجربه کردند. در بررسی مواجهۀ شناختی مشارکت‌کنندگانمشخص شدموافقان تعطیلی حرم در برخورد با ناهماهنگی شناختی و تهدید هویت دیندارانه‌شان راهبردهایی را اتخاذ کردند که عمدتاً بر بازتعریف، بازتفسیر، گزینش، و برجسته‌سازی بعضی خوانش‌های الهیاتی و فقهی در مقابل برخی دیگر از خوانش‌ها و فهم‌ها بود به طوری که بتوانند چالش‌های فوق برای دینداری‌شان را حل و فصل و تعدیل کنند. اقلیت مخالفان، با تفسیری تقدیرگرایانه، حکومت و موافقان تعطیلی را به اصیل و صادق نبودن در ارادت به امام و محافظه‌کاری / مصلحت‌اندیشی سیاسی متهم می‌کردند. معدود مخالفان محافظه‌کار نیز به دلیل اهمیت و جهۀ جهانی و سیاسی حکومت شیعی، به رغم نارضایتی، این مصلحت‌اندیشی را درک می‌کردند. در نهایت، مواجهۀ عملی زائران با این ممنوعیت توصیف شده است.

کلیدواژه‌ها

الیاده، میرچا (1390). مقدس و نامقدس، ماهیت دین، ترجمۀ بهزاد سالکی، تهران: شرکت انتشارات علمی‌ و فرهنگی.
ایسپا (1399 الف) «جدیدترین نظرسنجی ملی ایسپا....» 10  اردیبهشت 1399 بازیابی در shorturl. at/bfEI4 در 1399.6.15
ایسپا (1399­ب) «یافته‌ها و نتایج موج ششم نظرسنجی ابعاد شیوع ویروس کرونا در تهران» 25 خرداد 1399. بازیابی در shorturl. at/qtvR6 در 1399.6.10
بی­بی­سی فارسی (1398). https://www.bbc.com/persian/iran-features52514201
بی­نا-ایرنا (1398) «تأکید علما و مراجع قم: عمل به توصیۀ مسئولان در دوری از اجتماعات واجب است»، www.irna.ir/news/83689945/ در 1399.5.25
جهانپور، کیانوش (1398)، «کرونا در قم،‌ همه چیز از یک آزمایش شروع شد»، بازیابی در www.irna.ir/news/83682059/ در 1399.6.15
جوادی آملی، عبدالله (۱۳۹۴). ادب فنای مقربان- جلد اول: شرح زیارت جامعۀ کبیره. قم: اسراء.
حسام­مظاهری، محسن (1398) «در خدمت و خیانت مناسک: بحثی درباره‌ی مناسک شیعی و پدیده‌ی فربهی مناسکی» بازیابی در http: //mohsenhesam. blogfa. com/post/201 در 1399.6.20
حکیم، سیّد محمّد حسن (۱۳۹۰) «مفهوم‌شناسی زیارت در فرهنگ اسلامی». حدیثواندیشه، سال پنجم و ششم (۱۰ و ۱۱): ۲۲۷ – ۲۴۰.
دورکیم، امیل (1383) صور بنیانی حیات دینی، مترجم باقر پرهام، تهران: نشر مرکز
رحمانی،  جبار (1399) «ماجرای بسته شدن و بازگشایی زیارتگاه‌ها در مواجهه با شیوع کرونا» 5 اردیبهشت 1399. بازیابی در mehrnews. com/xRK5L در 1399.6.20
سعیدی، سیدمحمد (1398) «تولیت حرم حضرت ­معصومه: حرم دارالشفا است، باید باز باشد»، https://www.jamaran.news/fa/tiny/news-1365911 در 1399.6.15
سیاح، محمود (1398) «نماز جمعه ۲۳ اسفند در تمام شهرهای استان تهران تعطیل شد» https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3635044  در 1399.6.5
بی­نا- شهرآرانیوز (1398) «درهای حرم مطهر رضوی بسته شد»، در 1399.6.15https://shahraranews.ir/05Xv
علم­الهدی، سید احمد (1398) «آیت‌الله علم­الهدی: توجه به انتشار ویروس کرونا حق­الناس است»، www.irna.ir/news/83702087/ در 1399.6.20
فاضلی، نعمت الله (1398). «ویروس کرونا و زیست جهان­وطنانۀ شهروندان ایرانی». 11 اسفند 1398. بازیابی در http: //www. ion. ir/news/545390. در 1399.6.20
فیروزی، جواد (1389). «انسان‌شناسی دین و نمادهای قدسی در اندیشۀ گلیفورد گیرتس»، پژوهشنامۀ ادیان، 4 (7): 83 – 104.
کرسول، جان (1394). پویش کیفی و طرح پژوهش، ویرایش دوم، مترجم حسن دانایی فرد و حسین کاظمی. تهران: صفار
گروه افکارسنجی دفتر طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات (1399 الف). گزارش نظرسنجی دیدگاه شهروندان در خصوص کرونا (مطالعۀ کشوری)- موج اول. فروردین 1399.
گروه افکارسنجی دفتر طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات (1399 ب). دیدگاه مردم در خصوص کرونا )مطالعۀ کشوری(- موج دوم. خرداد 1399.
لانکوار، روبر (1381). جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، مترجم صلاح الدین محلاتی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
محدثی گیلوایی، حسن (1399). «کرونا و برخی باورهای دینی سنتی»، در: کرونا و جامعۀ ایران: سویه‌های فرهنگی و اجتماعی (مجموعه مقالات)، به کوشش محمد سلگی و داریوش مطلبی و اسماعیل غلامی‌پور، ویراستار فاطمه صادق ثابت، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات: ۳۳۱-۳۴۲.
محرز، مینو (1399) «کرونا چگونه وارد ایران شد؟ آیا وزارت بهداشت کوتاهی کرده است؟»، http://qudsonline.ir/news/693567/ در 1399.6.5
مروی، احمد (1398). «­تولیت آستان قدس­رضوی: مسئول سلامت مردم در حرم مطهر هستیم»، www.irna.ir/news/83716131/ در 1399.6.5
موسوی مطلق، سید عباس (1399). «ویروس کرونا سکولار است؛ کشورهای دینی را به سمت بی‌دینی سوق می‌دهد»، همشهری آنلاین 99.5.3 در hamshahrionline.ir/x6ynT  در 1399.6.5
همشهری آنلاین (1398). «جزئیات و تصاویر حوادث قم و مشهد؛ در حرم را شکستند»، hamshahrionline.ir/x6cvB در 1399.6.15
همیلتون، ملکم (1387). جامعه‌شناسی دین. مترجم محسن ثلاثی. تهران: ثالث.
 
Aspers, Patrik (2004). “Emprical Phenomelogy: An Approach For Qualitative Research”, Paper In Social Research Methods Qualitative, Series No 9.
Gallup (2019) Wellcome Global Monitor – First Wave Findings
Groenewald, Thomas (2004). “A Phenomenological Research Design Illustrated”, International Journal of Qualitive Methods, Vol3, No1. 42-55.
Hazard, Sonia (2013). “The Material Turn in the Study of religion”. Religion and Society, 4(1), 58-78.
Higgins, Leighanne, Hamilton, Kathy (2019). “Therapeutic Servicescapes and Market-Mediated Performances of Emotional Suffering”, Journal of Consumer Research, Volume 45, Issue 6, 1230–1253.
Mazumdar, Shampa; Mazumdar, Sanjoy (2004). “Religion and place attachment: A study of sacred places”. Journal of Environmental Psychology, 24(3), 385-397.
Meyer, Birgit; Morgan, David; Paine, Crispi n; Plate, S. Brent (2010). “The origin and mission of Material Religion”. Religion, 40(3), 207-211.
Miller, Daniel (2005) “Materiality: An introduction”, In: Daniel Miller (ed.), Materiality. Durham, NC: Duke University Press, pp. 1–50.
Morinis, E. Alan (1992). “Sacred Journeys: The Anthropology of Pilgrimage”, Conference Entitled "Pilgrimage: The Human Quest”: Papers, Greenwood Press, London.
Pew Research Center (2020a). “Most Americans Say Coronavirus Outbreak Has Impacted Their Lives” March, 2020 Retrived: https:    /www. pewsocialtrends. org/wp-content/uploads/sites/3/2020/03/PSDT_03. 30. 20_W64-COVID-19. Personal-impact-FULL-REPORT. pdf
Pew Research Center (2020b). “Americans Oppose Religious Exemptions from Coronavirus-Related Restrictions”, Aug. 7, 2020, Retrived: https://www.pewforum.org/wp-content/uploads/sites/7/2020/08/PF_08.07.20_coronavirus.religious.services.FULL_.REPORT.pdf
Plate, S. Brent (Ed.) (2015). Key Terms in Material Religion. Bloomsbury Publishing.
Quadri, Sayed A. (2020). “COVID-19 and religious congregations: Implications for spread of novel pathogens”, International Journal of Infectious Diseases Volume 96, 219-221.
Turner, Victor (1973). “The center out there: Pilgrim's goal”, History of religions, 12(3), 191-230
Van Manen, Max (2007). “Phenomenology of Practice”. Phenomenology & Practice, 1(1): 11 – 30.
Wildman, Wesley J.; Bulbulia, Joseph; Sosis, Richard; Schjoedt, Uffe (2020) “Religion and the COVID-19 pandemic”, Religion, Brain & Behavior, 10: 2, 115-117, DOI: 10. 1080/2153599X. 2020. 1749339