نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مسائل اجتماعی دانشگاه تهران، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی

2 استاد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران

3 دانشیار، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران

4 استاد، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی

چکیده

پیش از پیروزی مشروطه، هویت‌های جمعی عمدتاً متکی به خاندان، طایفه، ایل، محله، دین و مذهب بود، که می‌توان آن را «هویت منتسب» نامید. منازعات قدرت که منجر به بروز خشونت سیاسی می‌شد، بر حسب ظرفیت‌های اجتماعی این هویت‌ها بروز پیدا می‌کرد. نقطه اتکای این خشونت، مشروعیت الهی قدرت بود که در نهایت، منازعات خشونت‌بار به بازتولید مناسبات اجتماعی موجود می‌انجامید. پس از مشروطه با شکل‌گیری سازمان‌های نوین و برآمدن هویت‌های سازمانی و «مکتسبِ» تجددگرایانه و روند رو به رشد شهرنشینی، نقطه اتکای خشونت سیاسی، از یک سو قانون به مثابه انتظام‌بخش زندگی نوین، و از سوی دیگر آرمان‌های انقلابی شد که خود را در سازمان‌دهی‌های حزبی، فرقه‌ای و نیز مخفی نشان می‌داد. این مقاله به روش تحلیل تاریخی نشان می‌دهد خشونت سیاسی از قواعد نانوشته، هویت‌های منتسب، نقش‌های محول، اراده شخصی، انتساب طایفه‌ای، اعتقادی، تداوم نظم موجود، سخت‌کُشی و حذف افراد مشخص، به همراه تغییرات اجتماعی و اقتصادی، به خشونت سیاسی با قواعد نوشته شده، هویت‌های مکتسب، نقش‌های محقق، انتساب سازمانی، سهل‌کشی، حذف مناسبات مشخص برای درانداختن مناسبات نوین ایدئولوژیک تغییر کرد.
 
 

کلیدواژه‌ها

آبادیان، حسین(1390). بحران مشروطیت ایران. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
آبادیان، حسین(1392). مفاهیم قدیم و اندیشه جدید. تهران: انتشارات کویر.
آجودانی، ماشاالله(1383). مشروطه ایران. تهران: نشر اختران.
آدمیت، فریدون(1388). ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران. تهران: انتشارات گستره.
آرتور، کریستین(1354). وضع ملت، دولت و دربار در دورة شاهنشاهی ساسانیان. ترجمه مجتبی مینوی، تهران: انتشارات اساطیر.
آرنت، هانا(1359). خشونت. ترجمه عزت اله فولادوند، تهران: خوارزمی.
احمدزاده، مسعود(1359). مبارزه مسلحانه، هم استراتژی هم تاکتیک. بی جا: سازمان چریکهای فدائی خلق ایران.
اختر، محمدحسن(1399). بررسی عوامل و پیامدهای خشونت سیاسی در دوره صفویه». پایان‌نامه کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی، اصفهان: دانشگاه پیام نور مرکز.
ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد(1354). نامه تنسر به گشنسب. تصحیح مجتبی مینوی، تهران: انتشارات خوارزمی.
اشرف، حمید(1375). جمعبندی سه ساله. تهران: انتشارات نگاه.
انگلیش، هلن و خیاطی، حسن(1399). «بررسی جامعه‌شناختی پیدایش گفتمان «سنت ـ مدرنیته» در میدان موسیقی ایرانی». فصلنامه جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، دوره دوم، شماره 1: 1-25.
بهادری قشقایی، هوشنگ(1401). اسکان عشایر در ایران. ترجمه میلاد یزدان‌پناه و شیرعلی کیانیان، تهران: اندیشه احسان.
تبریزی(مستشارالدوله)، میرزا یوسف خان(1388)، یک کلمه. تهران: نشر شادگان.پیوندی، سعید(1384)، «نقد خشونت سیاسی در ایران»، نشریه بازتاب اندیشه، شماره 69: 76-88.
جلایری، زهرا(1392). قتل‌های سیاسی در دورة پهلوی اول. پایان‌نامه کارشناسی ارشد تاریخ، مشهد: دانشگاه فردوسی.
حائری، عبدالکریم(1374). تشیع و مشروطیت در ایران. تهران: امیرکبیر.
حسامیان، فرخ؛ اعتماد، گیتی، و حائری، محمدرضا(1377). شهرنشینی در ایران. تهران: آگه.
حسن‌زاده، اسماعیل(1382). «تحلیلی بر دیدگاه‌ها و اندیشه‌های حزب ملل اسلامی». فصلنامه علمى پژوهشى متین، شماره 21: 61-97.
حسنلی، جمیل(1386). فراز و فرود فرقة دموکرات آذربایجان. ترجمه منصور همامی، تهران: نشر نی.
خرد، گروه مهندسی(1397). داستان توسعه در ایران. تهران: نشر لوح فکر.
خواجه نظام الملک(1386). سیاست‌نامه. تهران: انتشارات فردوس.
دلاوری، ابوالفضل(1378). بررسی ریشه‌های خشونت و بی‌ثباتی سیاسی در ایران. پایان‌نامه دکتری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
دورکیم، امیل(1367). تقسیم کار اجتماعی. باقر پرهام، بابل: کتابسرای بابل.
دورکیم، امیل(1345). قواعد روش جامعه‌شناسی. ترجمه علمحمد کاردان، تهران: دانشگاه تهران.
رضائی مقدم، بهنام(1381). بررسی جامعه‌شناختی رابطه بین پایگاه اقتصادی ـاجتماعی و سیاسی با پتانسیل خشونت سیاسی(مطالعه موردی دانشجویان دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شیراز). پایان‌نامه کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، شیراز: دانشگاه شیراز.
ساروخانی، باقر(1393). روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سازمان مجاهدین خلق ایران(1358). شرح تأسیس و تاریخچة وقایع سازمان مجاهدین خلق ایران (از سال 1344 تا 1350). بی جا.
سوری لکی، پیمان(1392). بررسی پیامدهای اجتماعی و سیاسی قتل‌های سیاسی در ایران از 1299 تا 1320 هـ. ش.. پایان‌نامه کارشناسی ارشد تاریخ، قزوین: دانشگاه بین‌المللی امام خمینی.
سیف(1359). دفاعیات و اسنادی پیرامون گروه انقلابی ابوذر. بی نا، بی جا.
سینایی، سید عطاالله (1385). «نظام ایلیاتی و الگوی حکومت در ایران». نشریه علوم جغرافیایی، جلد 5، شماره 6 و 7: 41-56.
سیوری، راجر(1373). ایران عصر صفوی. ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
شهری‌باف، جعفر(1371). طهران قدیم، تهران: معین.
عابدی شهر، جواد(1376). اسکان عشایر، بررسی تاریخی انگیزه‌ها و پیامدهای آن در دوره رضاشاه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مشهد: دانشگاه فردوسی.
عاشقی، سعید(1400). بررسی روانشناختی استبداد و خشونت سیاسی(مطالعه موردی پهلوی دوم). پایان‌نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، تهران: دانشگاه تهران.
عبداللهی، محمد(1382). «طرح مسائل اجتماعی در ایران، اهداف و ضرورت‌ها»، مجموعه مقالات مسائل اجتماعی ایران. تهران: آگه، 9-34.
عدالت‌نژاد، قربان(1394). قتل‌های درون حاکمیتی دوره صفویه؛ مطالعه موردی زمان شاه صفی (1052-1038 هـ. ق.). شیراز: دانشگاه شیراز.
غفاری فرد، عباسقلی(1400). تاریخ سخت‌کشی. تهران: انتشارات نگاه.
فدائیان اسلام(1357). برنامه انقلابی فدائیان اسلام(انتشاریافته در سال 1329). تهران: نذیر.
فوران، جان(1378). مقاومت شکننده، تاریخ تحولات اجتماعی ایران. ترجمه احمد تدین، تهران: انتشارات رسا.
قاراخانی، معصومه(1388). «نوسازی و خشونت سیاسی: بررسی تطبیقی کشورهای اسلامی». فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 45: 159-179.
طباطبایی، جواد(1398). ملت، دولت و حکومت قانون. تهران: انتشارات مینوی خرد.
کاتوزیان، محمدعلی همایون(1377). اقتصاد سیاسی ایران. ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
کاتوزیان، محمدعلی همایون(1380). تضاد دولت و ملت، نظریة تاریخ و سیاست در ایران. ترجمه علیرضا طیب، تهران: نشر نی.
کاظمی، محمود(1398). «قانون مدنی یا فقه فارسی: جستاری در منابع و ساختار قانون مدنی ایران». پژوهش حقوق خصوصی، دوره 8، شماره 29: 249-277.
کرایب، یان(1386). نظریه‌های اجتماعی کلاسیک. ترجمه شهناز مسمی پرست، تهران: نشر آگه.
کرمانی، ناظم‌الاسلام(1386). تاریخ بیداری ایرانیان. تهران: انتشارات امیرکبیر.
گیدنز، آنتونی(1384). پیامدهای مدرنیت. ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر مرکز.
لطفی میری، فریبرز(1399). واکاوی نسبت فقر و خشونت سیاسی در جمهوری اسلامی؛ بررسی اعتراضات اقتصادی(1392-1398). پایان‌نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
لمتون، آن کاترین سواین فورد(1394). اصلاحات ارضی در ایران. ترجمه مهدی اسحاقیان، تهران: امیرکبیر.
محبوبی اردکانی، حسین(1376). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. تهران: دانشگاه تهران.
معیدفر، سعید(1379). جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی معاصر در ایران. تهران: سرزمین ما.
ملائی توانی، علیرضا(1388). درآمدی بر روش پژوهش در تاریخ. تهران: نشر نی.
منتسکیو، شارل لویی(1362). روح القوانین. ترجمه علی اکبر مهتدی، تهران: امیرکبیر.
نورث، داگلاس؛ والیس، جان ژوزف، وب، استیون بی. و وینگاست، باری آر.(1394). سیاست، اقتصاد و مسائل توسعه در سایه خشونت، ترجمه محسن میردامادی و محمدحسین نعیمی‌پور، تهران: نشر روزبه.
نورث، داگلاس؛ والیس، جان جوزف و واینگاست، بری(1397). خشونت و نظام اجتماعی. ترجمه بهنام ذوقی رودسری، تهران: انتشارات شیرازه.
 
Kazemi, F. (1975). "Economic Indicators and Political Violence in Iran: 1946-1968". Iranian Studies, 8(1/2), 70–86.
Torres, M. G. (2018). State Violence, in Social Problems. Edited by A. Javier Trevino, London: Cambridge University.