نویسنده

استادیار گروه معماری و شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

چکیده

حقوق بشر از الزامات حیات بشری در هر جامعه­­ای است که در منشور حقوق بشر سازمان ملل متحد و منشور حقوق بشر اسلامی و نیز حقوق شهروندی اغلب کشورها و نهادها بر مواد آن تأکید شده است. افراد بی­خانمان از جمله گروه‌های آسیب­دیدۀ اجتماعی‌اند. ساماندهی این افراد اعم از متکدّیان، معتادان، بی خانمان‌ها، و کارتن خواب‌ها در شهر تهران با احداث گرمخانه­هایی انجام می­شود که علاوه بر کم­توجهی به برخی مواد حقوقی، مسائل دیگری نیز بویژه برای سایر شهروندان و محله­های مجاور گرمخانه­ها ایجاد شده است. هدف این پژوهش تبیین ابعاد، شاخص­ها، مسائل، و راهبردهای تحقق حقوق شهروندی افراد بی­خانمان است که در ارتباط با گرمخانه­های شهر تهران بویژه گرمخانۀ خاوران انجام می­شود. پژوهش حاضر با رویکرد کمّی و کیفی، با روش تحقیق پیمایشی و تحلیلی و پژوهش میان­رشته­ای و با استفاده از شیوه­های مطالعۀ اسنادی و کتابخانه­ای و پژوهش‌های موردی و توزیع پرسشنامه انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می­دهد که مهم‌ترین شاخص­های حقوق بی­خانمان‌ها عبارتند از: حق حیثیت و حقوق یکسان، زندگی و آزادی و امنیت، تساوی حقوق با دیگران، تشکیل خانواده، تأمین اجتماعی، حق برگزیدن آزادانۀ کار، استراحت و استفاده از ایام فراغت، سطح زندگانی، سلامت و رفاه او و خانواده­اش، تعلیم و تربیت، شرکت در اجتماع، رشد آزاد و کامل شخصیت. ساماندهی افراد آسیب‌دیدۀ اجتماعی یکی از وظایف نهادهای اجتماعی و مدیریت شهری می‌باشد. احداث گرمخانه­ها با ساماندهی افراد بی­خانمان و تأمین بخشی از حقوق بشر و حقوق شهروندی آنها (از قبیل ایجاد سرپناه، تأمین آب و غذا، ایمنی، امنیت و بهداشت) از مرگ و میر آنها در هوای سرد و در اثر بی­خانمانی، جلوگیری می­کند. اما برخی گرمخانه­ها از جمله گرمخانۀ خاوران مشکلات و آسیب­های جانبی برای سایر شهروندان بویژه ساکنان محله­های پیرامون گرمخانه ایجاد می‌کند. زباله­گردی، خرده سرقت، مصرف مواد مخدر، و حضور نامرتب در فضاهای همگانی از جمله فعالیت‌های بی­خانمان‌ها و معتادان مددجوی گرمخانه­ای است که موجب سلب اسایش و آرامش سایر شهروندان می­شود.
 
 

کلیدواژه‌ها

پاکزاد، جهانشاه (1386). مبانی نظری و فرایند طراحی شهری وزارت مسکن و شهرسازی، معاونت معماری و شهرسازی، شورای عالی معماری و شهرسازی، انتشارات شهیدی.
پروین، فرهاد (1392). «قانون گریزی، نقض متقابل حقوق شهروندی»، پژوهشهای اجتماعی اسلامی، شمارۀ تابستان، سال نوزدهم، شمارۀ دوم، پیاپی 97، 186-175.
پورعزت، علی­اصغر؛ باغستانی برزکی، حوریه؛ نجاتی آجی بیشه، مهران (1386). «الگوی منشور حقوق شهروندی بر پایۀ بررسی تطبیقی اسناد موجود»، فصلنامۀ علمی و پژوهشی رفاه اجتماعی، شمارۀ پاییز، سال هفتم، شمارۀ 26، 131-160.
توسلی، غلام‌عباس؛ نجاتی حسینی، سیدمحمود (1380). «واقعیت اجتماعی شهروندی در ایران»، مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، دورۀ پنجم، شمارۀ 2، 32-62.
چناری، مهین (1387). «روش سقراطی به منزلۀ راهبردی برای تربیت شهروندی»، فصلنامۀ علمی نوآوری‌های آموزشی، شمارۀ  27، 137-154.
رحمانی، سعید؛ محمودی فراهانی، محمود؛ حسینی، سیدمصطفی؛ رحمانی، ربیع اله؛ اکابری، آرش؛ سیدعلی‌نقی، سیداحمد (1390). «فراوانی عوامل خطر عفونتهایVو هپاتیت در افراد بی‌خانمان شهرتهران طی سالهای 86-1384»، مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی سبزوار، شمارۀ زمستان، دورۀ 18، شمارۀ 4، 301-296.
رزاق­پور، یوسف (1390). «نگاهی به حقوق شهروندی»، ماهنامۀ کانون، شمارۀ آذر، سال پنجاه و سوم، شمارۀ 123، 98-87.
رضائیان، علی (1379). مبانی سازمان و مدیریت، ویراستار علی اصغر پورعزت. تهران: انتشارات سمت.
سازمان ملل (1395).  اعلامیۀ اسلامی حقوق بشر، پایگاه مجازی سازمان ملل در ایران، قابل دسترسی در آدرس http://www.unic-ir.org
سالارزاده امیری، نادر؛ محمدی، بختیار (1388). «بررسی عوامل اجتماعی ـ اقتصادی مؤثر بر بی خانمانی بی خانمان‌های شهر تهران»، نشریۀ برنامه‌ریزی رفاه و توسعۀ اجتماعی، دورۀ 1، شمارۀ 1، شمارۀ زمستان، 110-93.
سرور، رحیم؛ امینی، مهدی (1392). راهنمای تحلیل اجتماعی از شهر. معاونت امور اجتماعی و فرهنگی: ادارۀ کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، انتشارات تیسا.
سفیری، خدیجه؛ خادم، رسول (1392). «بررسی وضعیت امید به زندگی زنان بی­خانمان شهر تهران (مطالعۀ موردی: مرکز نگهداری موقت زنان بی­خانمان شهرداری تهران، سامانسرای لویزان»، فصلنامۀ مطالعات توسعۀ اجتماعی ایران، شمارۀ زمستان، سال ششم، شمارۀ اول، 70-51.
شهریاری، اکبر (1396). «ابهامات و موانع قانونی حقوق شهروندی»، فصلنامۀ علمی قانون‌یار، دورۀ چهارم، شمارۀ زمستان، 130-109.
صدیق سروستانی، رحمت الله؛ نصر اصفهانی، آرش (1389). «اعتیاد، طرد اجتماعی و کارتن خوابی در شهر تهران؛ پژوهشی کیفی»، مجلۀ بررسی مسائل اجتماعی ایران، سال اول، شمارۀ چهارم، شمارۀ زمستان، 72-49.
عباسزادگان، مصطفی (1384). «ابعاد اجتماعی روانشناختی فضاهای شهری»، مجلۀ بین­المللی علوم مهندسی، شمارۀ 1، جلد 16، دانشگاه علم ­و صنعت ایران، تهران، 69-84.
علیوردی­نیا، اکبر (1392). جامعه‌شناسی کارتن‌خوابی. تهران: نشر جامعه شناسان.
غنیمتی، حسن؛ منصوری، فردین؛ حسینی قمی، مژگان (1396). «ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی احداث مددسراهای شبانه و نقش آنها در زندگی افراد بی خانمان در شهر تهران (با مطالعۀ احداث و توسعۀ مددسرای مهر منطقۀ 19 تهران»، پژوهشهای راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، سال ششم، شمارۀ بهار، شمارۀ پیاپی 16، شمارۀ اول، 106-91.
فالکس، کیث (1390). شهروندی، ترجمۀ محمدتقی دلفروز. تهران: انتشارات کویر.
فتحی، سروش؛ مختارپور، مهدی (1390). «توسعۀ شهری، شهرنشینی و حقوق شهروندی»، مجلۀ علمی پژوهشی مطالعات توسعۀ اجتماعی ایران، سال سوم، شمارۀ پاییز، شمارۀ 4، 105-89.
فکوهی، ناصر (1385). انسان‌شناسی فرهنگی و اخلاق شهروندی، خلاصۀ سخنرانی، همایش انسان‌شناسی فرهنگی و اخلاق شهروندی، سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران.
فیتزپتریک، تونی(1381). نظریۀ رفاه (سیاست اجتماعی چیست؟)، ترجمۀ هرمز همایون‌پور. تهران: نشر گام نو.
مدنی قهفرخی، سعید (1392). «نقد و ارزیابی پیش­نویس منشور حقوق شهروندی»،  چشم انداز ایران، شمارۀ اسفند، شمارۀ 84.
منوچهری، عباس؛ نجاتی حسینی، سیدمحمود (1385). «درآمدی بر نظریۀ شهروندی گفت­وگویی در فلسفۀ سیاسی هابرماس»، نامۀ علوم اجتماعی، شمارۀ زمستان، شمارۀ 29، 28-1.
موسی کاظمی محمدی، سیدمهدی؛ شکویی، حسین (1381). «سنجش پایداری اجتماعی توسعۀ شهر قم»، مجلۀ پژوهش‌های جغرافیایی، شمارۀ 43، 41-27.
مولائی، اصغر (1395). بررسی و مطالعۀ وضعیت گرمخانه­های شهر تهران و ساماندهی و کاهش اثرات آن بر زندگی شهری. شهرداری تهران، مرکز مطالعات و برنامه­ریزی شهر تهران.
Oxford Dictionary (2021)
https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/american_english/citizen?q=citizen