نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیارمردم شناسی، موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی تهران، ایران.

چکیده

پیاده روی زیارت اربعین یکی از پدیده های بزرگی است که در سال های اخیر در جهان شیعی رواج یافته و منجر به تحول گسترده ای در سیاست های آیینی در جامعه ایران شده است. در دهه اخیر شاهد روند بسیار سریع رشد مشارکت مردم در این آیین  را شاهد هستیم، به همین سبب، از یکسو توسط حکومت به یکی از نقاط کلیدی نمایش موفقیت ها و مشروعیت  آن تبدیل شده و از سوی دیگر از جانب منتقدان به عرصه ای برای نقدهای اقتصاد سیاسی دین در ایران بدل شده است. از این رو چالشی عمیق میان روایت های مختلف در تحلیل و ارزیابی این پدیده در رسانه های علمی و عمومی کشور جاری است.
در این مقاله تلاش شده با توجه به تجربه های زیسته و مشارکت در همایش ها و نشست های مختلف درباره این آیین و همچنین بررسی همه مقالات علمی فارسی در این باره و رجوع به سایر منابع  مکتوب موجود، به الگوهای اصلی بازنمایی این رویداد آیینی پرداخته شود. برای این کار از مفاهیم اتوپیا، ایدیولوژی و هترتوپیا استفاده شده است.
نتایج این پژوهش بر آنست که دو گفتمان اصلی و غالب را می توان مورد بازشناسی قرار داد: گفتمانی که می توان آن را متعلق به جبهه انقلاب و معتقدان به انقلاب اسلامی و حکومت دانست. این گفتمان تلاش کرده در این واقعه، اتوپیاهای و آرمانهای خودش را جستجو کند و در نهایت با نوعی شبیه سازی ضمنی میان آن اتوپیا و مدعیات گفتمان حکومتی در ایران از آن به مثابه ایدیولوژی ای برای مشروعیت بخشی به این نظم سیاسی استفاده کند و نشان بدهد این آیین بزرگ دقیقا در امتداد گفتمان انقلاب اسلامی (یا موازی با آن) است. از سوی دیگر، منتقدان با نگاهی وارونه سعی دارند همه دستکاری های سیاسی در واقعیت ها را در نمونه این آیین نشان بدهند و ناکارآمدی های بنیادین نظم سیاسی را از خلال  آن به نقد بکشند. به همین سبب آن را به مثابه هترتوپیایی برای نقد وضع موجود در نظر گرفته اند. هرچند گفتمان های فرعی دیگری نیز می توان در کنار این دو گفتمان اصلی مطرح کرد. اما انها بازنمایی رسانه ای خاصی نداشته اند.
 

کلیدواژه‌ها

افتخاری، لاله (۱۳۹۸) «نقش پیاده روی اربعین در تحقق تمدن نوین اسلامی با تاکید بر فرمایشات مقام معظم رهبری»، فصلنامه علمی تخصصی رهیافت فرهنگ دینی، سال دوم شماره هشتم: ۳۱-۵۷.
افروغ، عماد  (1398) "برای فهم اربعین باید بزرگ شویم" در https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/07/24/2119558
اسلامی، روح الله؛ ذکایی، محمدسعید (۱۴۰۰) «اعتباریابی در پژوهش کیفی: تطبیق گونه شناسی های دینداری در ایران با گفتمان های أربعین»؛ دوفصلنامه علمی پژوهشی دین و سیاست فرهنگی، 8(2): 33-60.
امامی، مجید، غیاثی، هادی (۱۳۹۶) «همگرایی تمدنی در طریق زیارت؛ با تأکید بر پیاده روی زیارت اربعین»؛ دو فصلنامه علمی پژوهشی دین و سیاست فرهنگی، دوره 4، شماره 2، پیاپی 9: 127-148.
انگروزینو، م. ( ۱۳۹۷) مردم نگاری؛ جبار رحمانی و محمد محسنی؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات.
الیاده، میرچاه (1386) چشم‏اندازهای اسطوره، جلال‏ ستاری، تهران: توس.
باستید، رژه (1370) دانش اساطیر، جلال ستاری، تهران: توس.
بیات, قدسی،  قاسمی, مرضیه. (1399). «ارتباطات آئینی در فضای مجازی: بازنمایی پیاده‌روی اربعین حسینی در وب‌سایت بی‌بی‌سی فارسی»، .فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران؛ ۱۳ (۲)‌: ۳۵-۶۵.
پویافر، محمدرضا (۱۳۹۹)‌«خیر دینی به مثابه تجربه دینی: بازتعریف گونه های تجربه دینی با مطالعه در آیین پیاده روی اربعین»..فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران،۱۳ (۲)‌: ۸۷-۱۱۵.
حاجی حیدری، حامد (1401)، ‌«درآمدی بر ژورنالیسم انتقادی اربعین»، پنجمین همایش بین المللی اربعین در شهریور ماه سال 1401 در دانشگاه علامه طباطبایی.
حمیدی، سعید (۱۴۰۰)«تجلی عناصر تمدن اسلامی در پیاده روی اربعین، قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران»؛فصلنامه مطالعات قدرت نرم، سال یازدهم، شماره چهارم، پیاپی ۲۷: 55-83.
حیدری، نصرت الله، عزتی، یونس و فلاحی، سارا (۱۴۰۱) «نقش و جایگاه راهپیمایی اربعین بر قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران»؛ فصلنامه مطالعات علمی قدرت نرم، سال دوازدهم،شماره ۱ پیاپی ۲۸: 7-33.
خاکی، محمد و حسینی. سید قاسم (۱۳۹۹) «نقش راهپیمایی اربعین حسینی در ایجاد تمدن نوین اسلامی»، مجله معارف حسینی، سال ۵ شماره ۱۹: ۹۳-۱۱۱.
درودیان، محمدجواد (۱۳۹۷) «منظر معنوی رویداد پیاده روی اربعین حسینی »، مجلۀ منظر، 10 (45) : ۵۶-۶۵.
دریفوس. ه. و رابینو ، م. (۱۳۸۲) میشل فوکو: فراسوی ساختگرایی؛ حسین بشیریه. تهران: نی.
ذکایی، سعید و اسلامی، محمدسعید (۱۴۰۰) «بازنمایی رسانه ای مناسک زیارت اربعین در ایران؛ سالهای ۱۳۹۲ الی ۱۳۹۶». فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران۱۳ (۲): ۱ - ۳۶ .
راسخ، شاپور (۱۳۴۱)«کارل مانهایم (جامعه‌شناسی معرفتی)»، مجله سخن، شماره 146، مرداد 1341: 423-416 و ص419.
راودراد، اعظم (۱۳۷۶)«نقدی بر دیدگاه کارل مانهایم در جامعه‌شناسی معرفت»، مجله حوزه و دانشگاه، شماره 12 و 11:57-54.
رحمانی, جبار. (1399). «تشیّع پساصدام و پایان سندرم حسرت جغرافیای مقدس در تشیّع؛ جامعهٔ شیعی به‌مثابه جامعه‌ای در فراغ»،  فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران13(2):67-86.
رضوی زاده، ندا (۱۳۹۶) «ادراک و تجربة زیستة زایٔران پیادة ایرانی در عراق (مورد مطالعه: پیاده روی اربعین آذر ۳۱۳۱- عراق)»، مجله مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره ۶. شماره ۴: ۵۹۵-۶۳۱.
زاهد زاهدانی، سعید (1401)، «نقش پیاده روی اربعین در جریان جهانی شدن»، پنجمین همایش بین المللی اربعین در شهریور ماه سال 1401 در دانشگاه علامه طباطبایی.
سیگال،‌ رابرت (1398) اسطوره،‌ ترجمه احمد رضا تقاء ،‌تهران: نشر ماهی.
سیعدی رضوانی، محمد و غلامی، فاطمه (۴۰۱) « ارزیابی برنامه تربیتی پدیده اربعین بر پایۀ تجارب زیسته زائران»؛ دوفصلنامه علمی «دین و ارتباطات، سال بیست و نهم، شماره دوم (پیاپی 62): ۱۵۴-۱۸۸.
شریفی، عنایت (۱۴۰۰) «زیارت اربعین و نقش ان در تربیت فردی و اجتماعی زائر»؛ مجله معارف حسینی، سال ۶ شماره ۲۲: 7-28.
عربی، حسینعلی (۱۳۹۸) «پیاده روی اربعین: جایگاه ها و کارکردها»؛ مجله معرفت، سال ۲۸، شماره ۷، پیاپی ۲۶۲: ۴۵-۵۴.
غفاری هشتجین، زاهد و آقایی، محمد (۱۳۹۷) «پیاده روی اربعین به مثابه جنبش اجتماعی»؛ دوفصلنامه علمی – پژوهشی دانش سیاسی؛ سال ۱۴، شماره اول. پیاپی ۲۷: ۱-۲۷.
غیاثی فتح آبادی، هادی؛ برزویی، محمدرضا ، نصیری امید (۱۴۰۰) «واکاوی اثرهای مناسک دینی در زیست خانوادگی؛ مورد مطالعه آیین پیاده روی زیارت اربعین حسینی»؛ فصلنامه مطالعات فرهنگ ارتباطات؛  شماره ۵۶، سال ۲۳: ۲۱۹-۲۳۹.
غیاثی، هادی؛ بروزویی، محمدرضا؛ نصیری، امید (۱۳۹۹) «دیپلماسی فرهنگی آیین پیادهروی زیارت اربعین؛ ابعاد و راهبردها»؛ دوفصلنامه سیاست و روابط بین الملل، دورة 2، شمارة 7:: ۲۲۲-۲۴۷.
فتحی، ابراهیم (۱۴۰۱) « بازنمایی انتظارات و خواسته های سیاسی - اجتماعی مشارکت کنندگان کشورهای مختلف در راهپیمایی اربعین»؛ فصنامه علمی مطالعات بیداری اسلامی، سال ۱۱؛ شماره 3، پیاپی ۲۵: 153-176.
فوکو، میشل (۱۳۸۵) تاریخ جنون. ترجمه فاطمه ولیانی، تهران:نشر هرمس.
کاسیرر، ارنست (1378) فلسفه صورتهای سمبلیک، یدا…موقن، تهران: هرمس.
کرمی قهی، محمد (۱۳۹۹) «فهم‌تجربه‌ی‌پیاده‌روی‌زنان‌ایرانی‌در‌اربعین»؛ فصلنامه‌علوم‌اجتماعیدانشگاه‌علامه‌طباطبایٔی، سال‌72،‌شماره‌19: 93-99.
گیویان، عبدالله و امین، محسن (۱۳۹۶)‌ «محبت و هویت در آیینه نمایش جهانی اربعین: مطالعه ماهیت، کارکردها و ساختار پیاده روی اربعین از منظر ارتباطات آیینی»، دوفصلنامه علمی- پژوهشی دین و ارتباطات، سال بیست و چهارم، شمارة دوم (پیاپی 52): 167-194.
مانهایم، کارل (۱۳۸۰) ایدئولوژی و اتوپیا، فریبرز مجیدی، تهران، سمت.
مریجی، شمس الله (۱۴۰۱) «تببین جامعه شناختی زیارت اربعین و کارکردهای آن» مجله اسلام و مطالعات اجتماعی، سال ۱۰، شماره ۲،  پیاپی ۳۸: ۸-۳۲.
مظاهری، محسن (سرویراستار) (۱۳۹۵) فرهنگ سوگ؛ تهران: خیمه.
مظاهری. محسن حسام (۱۳۹۶) پیاده روی اربعین: تاملات جامعه شناختی؛ أصفهان: آرما.
معینی پور، مسعود (۱۳۹۸) اربعین، جهانی دیگر؛ تهران: سوره مهر
میرزایی، مهدی؛ حسین زاده و فاطمه و عامری پور، عباس (۱۴۰۲) «روش‌های ‌تربیتی ‌مؤثر ‌در ‌نهادینه‌کردن ‌فرهنگ‌ اربعین ‌حسینی»؛ مجله معارف حسینی، سال هشت شماره سی: ۴۵-۵۷.
همیلتون، پیتر(۱۳۸۰)  شناخت و ساختار اجتماعی، حسن شمس‌آوری، تهران، مرکز.
ورسلی، پیتر (۱۳۷۳) جامعه‌شناسی مدرن، حسن پویان، تهران، چاپخش، چاپ اول.